ನಾಗಕುಲ: ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ನಾಗಾರಾಧನೆಗೆ ಪುರಾತತ್ವ ಆಧಾರಗಳು

ಪುರಾತತ್ತ್ವ ದಾಖಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಸರ್ಪ ಅಥವಾ ನಾಗನ ಪ್ರಾತಿನಿಧಿಕ ಪುರಾವೆಗಳನ್ನು ಇತಿಹಾಸಪೂರ್ವ ಅವಧಿಯ ಹಿಂದೆಯೇ ಕಂಡುಹಿಡಿಯಬಹುದು, ಏಕೆಂದರೆ ಭೀಂಬೆಟ್ಕಾ, ಲೆಖಾನಿಯಾ ಮತ್ತು ಮಹಾದಾರಿಯಾ ) ನಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುವ ಭಾರತದ ಗುಹೆಗಳ  ವರ್ಣಚಿತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ನಾಗಾರಾಧನೆಯ ಪುರಾವೆಗಳು ಕಂಡುಬರುತ್ತವೆ. ಹಲವಾರು ಹರಪ್ಪನ್ ತಾಣಗಳಲ್ಲಿ ಸಹ ಹಾವಿನ ಬಗೆಗಿನ ಚಿತ್ರಗಳು, ಕುರುಹುಗಳು ಇದೆ, ಹರಪ್ಪ, ಮೊಹೆಂಜೊ-ದಾರೊ ಮತ್ತು ಲೋಥಾಲ್ ನಲ್ಲಿನ  ಪುರಾತತ್ವ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಸರ್ಪಾರಾಧನೆ ಕುರುಹುಗಳು ಪತ್ತೆಯಾಗಿದೆ., ಈ ತಾಣಗಳಿಂದ ದೊರೆತ ವಸ್ತುಗಳು ಟೆರಾಕೋಟಾ ಪ್ರತಿಮೆಗಳು, ಮಣ್ಣಿನ ವಸ್ತುಗಳ ಮೇಲಿನ ಚಿತ್ರ ಗಳೊಂದಿಗೆ ಮುದ್ರೆಗಳು ಸಿಕ್ಕಿದೆ.

ಭಾರತದಲ್ಲಿ ವೃಕ್ಷ ಹಾಗೂ ಹಾವಿನ ಆರಾಧನೆಯ ನಡುವಿನ ಸಂಬಂಧದ ಬಗ್ಗೆ ಕಲ್ಪನೆಗಳನ್ನು ನೀಡುವ ಪುರಾತತ್ವ ಕುರುಹುಗಳೂ ಇದೆ. ಹಾವುಗಳು ಭೂಮಿಯ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ಕಾಪಾಡುತ್ತವೆ ಅಥವಾ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಮಡಿಕೆಯನ್ನು ಕಾಯುತ್ತದೆ ಎನ್ನುವ ನಂಬಿಕೆ ಅಂದಿನಿಂದಲೂ ಇತ್ತೆನ್ನಲು ನಮ್ಮಲ್ಲಿ ದಾಖಲೆಗಳಿದೆ. ನಾಗಪೂಜೆಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದಂತೆ ಹುತ್ತಗಳ ಆರಾಧನೆಗಳನ್ನು ಇಂದಿಗೂ ಭಾರತದಾದ್ಯಂತ ಕಾಣಬಹುದು.

ಶೇಷನ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಪತಂಜಲಿ

ಟೆರಾಕೋಟಾ ಮತ್ತು ಕುಂಬಾರಿಕೆ ಹೊರತುಪಡಿಸಿ ಹಾವಿನ ಅಥವಾ ಸರ್ಪದ ಚಿತ್ರಗಳು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಸಿಕ್ಕುವುದು ಮುದ್ರೆಗಳಲ್ಲಿ. ಮುದ್ರೆ ಹಾಗೂ ತಾಯತಗಳ  ಮೇಲಿನ ಚಿತ್ರಣಗಳು ನಾಗಾರಾಧನೆ ಬಗ್ಗೆ ನೇರವಾಗು ದಾಖಲೆಗಳನ್ನು ನೀಡುವುದಿಲ್ಲ. ಆದರೆ ಪರೋಕ್ಷ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ.

ಆದಾಗ್ಯೂ, ಮೇಲಿನ ಅವಧಿಗಳಲ್ಲಿ ಹಾವಿನ ಪ್ರಾತಿನಿಧ್ಯವು ಧಾರ್ಮಿಕ ಅಂಶಗಳಲ್ಲಿ ಅಥವಾ ನಾಗಾರಾಧನೆ  ಅದರ ಒಡನಾಟದ ನೇರ ಸಾಕ್ಷ್ಯವನ್ನು ನೀಡುವುದಿಲ್ಲ ಆದರೆ ಅವುಗಳ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಯ ಉಪಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಆದರೂ, ಆ ಅವಧಿಗಳಲ್ಲಿ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯೊಂದಿಗಿನ ನಾಗಗಳ ಒಡನಾಟ ಚಾಲ್ತಿಯಲ್ಲಿಲ್ಲ ಎಂಬುದನ್ನು ಸಹ ಅಲ್ಲಗಳೆಯುವಂತಿಲ್ಲ. ಎರಡನೆಯ ಮತ್ತು ಮೊದಲ ಸಹಸ್ರಮಾನದ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಹಾವುಗಳ ಚಿತ್ರಾತ್ಮಕ ನಿರೂಪಣೆಗಳು ವಿರಳವಾಗಿತ್ತು. ಸಿಂಧೂ ಕಣಿವೆ ನಾಗರೀಕತೆಯ ಅವನತಿಯ ನಂತರ,ಪ್ರಾಚ್ಯವಸ್ತು ಸಾಕ್ಷ್ಯಗಳು ಬಹಳ ವಿರಳವಾಗಿದ್ದವು ಮತ್ತು ಅಂತಹ ಸಾಕ್ಷ್ಯಗಳ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ನಾಗಾರಾಧನೆ ಧಾರ್ಮಿಕ ಹಿನ್ನೆಲೆಯನ್ನು ವಿವರಿಸುವುದು ಕಷ್ಟ. ಮತ್ತೊಂದೆಡೆ, ಇದು ವೇದಗಳು ಮತ್ತು ಪುರಾಣಗಳಂತಹ ಪವಿತ್ರ  ಗ್ರಂಥ ರಚನಾ ಸಮಯ.  ಇಂತಹ ಗ್ರಂಥಗಳು ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಮತ್ತು ಐತಿಹಾಸಿಕ ಘಟನೆಗಳನ್ನು ಮತ್ತು ಸಮಾಜದಲ್ಲಿ ನಾಗಗಳ ಇರುವಿಕೆಯನ್ನು ಗುರುತಿಸಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ

ಸಿಂಧೂ ಕಣಿವೆಯ ನಾಗರಿಕತೆಯ ನಂತರದ ನಾಗಗಳ ಶಿಲ್ಪಗಳು ಕ್ರಿ.ಪೂ. ಎರಡನೇ ಶತಮಾನದ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡವು. ಅವೆಲ್ಲವೂ ಅನೇಕ ಹರಕೆಯ, ಪರಿಹಾರದ ರೂಪದಲ್ಲಿದ್ದವು.. ಹಾವಿನ ಪ್ರಾತಿನಿಧ್ಯ ಕ್ರಿ.ಪೂ.  2 ನೇ ಶತಮಾನದ ಬೃಹತ್  ಸಾಂಚಿಯ ಸ್ತೂಪಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಿಸಿದೆ.  ನೀರಾವರಿ ಅಣೆಕಟ್ಟು ಬಳಿ ಬೃಹತ್ ಕಲ್ಲಿನ ಚಿತ್ರಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸುವ ಮೂಲಕ ನಾಗಗಳನ್ನು ಪೂಜಿಸಲಾಯಿತು ಬೃಹತ್ ಸ್ತೂಪದಲ್ಲಿನ ಎಲ್ಲಾ ಚಿತ್ರಣಗಳು ಮಾನವರೂಪದ ವ ನಾಗ ವರ್ಗಕ್ಕೆ ಸೇರಿದೆ, ಒಟ್ಟಾರೆಯಾಗಿ ಬೃಹತ್ ಸ್ತೂಪದ ನಾಗಗಳನ್ನು ಥಿಯೋಮಾರ್ಫಿಕ್, ಆಂಥ್ರೊಪೊಮಾರ್ಫಿಕ್ ಮತ್ತು ಥಿಯೊ-ಆಂಥ್ರೊಪೊಮಾರ್ಫಿಕ್ ನಂತಹ ಮೂರು ಪ್ರಭೇದಗಳಲ್ಲಿ ವಿಂಗಡಿಸಬಹುದು. ಆದ್ದರಿಂದ ನಾಗಾ ಅಂಕಿಅಂಶಗಳ ಈ ಮೂರು ವರ್ಗೀಕರಣವು  ಕ್ರಿ.ಪೂದಲ್ಲಿ ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದು ಸಾಂಚಿ, ಅಮರಾವತಿ ಮತ್ತು ಅಹಿಖೇತ್ರಗಳ,  ಅಜಂತಾ ಗುಹೆಗಳಲ್ಲಿ ನಾಗಗಳ ಚಿತ್ರಗಳಿದೆ.

ಮುಂದಿನ ಪುರಾವೆಗಳು ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತದ ಅತ್ಯಂತ ಜನಪ್ರಿಯ ಕಲಾ ಶಾಲೆಯ ನೆಲೆ, ನಾಗಾರಾಧನೆಯ ಉತ್ತಮ ಕೇಂದ್ರವಾದ ಮಥುರಾ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿದೆ. ಕ್ರಿ,ಶ. . 1 ನೇ ಶತಮಾನದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಈ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿ  ನಾಗ ಶಿಲ್ಪಗಳಿದ್ದದ್ದಕ್ಕೆ ಸಾಕ್ಷಿ ಇದೆ. ಕ್ರಿ.ಪೂ.. 100ಕ್ಕೆ ಸೇರಿದ ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ನಾಗ ಶಿಲ್ಪ. ಮಥುರಾದಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆಯಾಗಿದೆ.  ಮತ್ತು ಈಗ ಅದನ್ನು ಲಖನೌನ ಸ್ಟೇಟ್ ಮ್ಯೂಸಿಯಂನಲ್ಲಿ ಇರಿಸಲಾಗಿದೆ. ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಕಲಾ ಶಾಲೆಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಹಳೆಯ ಯಕ್ಷ ಚಿತ್ರದೊಂದಿಗೆ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಹಳೆಯ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳಿಗೆ ಸಾಕಷ್ಟು ಹೋಲಿಕೆಗಳಿವೆ. . ಅದರ ಸ್ವತಂತ್ರ ಮಾದರಿ ಮತ್ತು ಅಳತೆಯಿಂದಾಗಿ ಇದನ್ನು ಪೂಜೆಗೆ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು ಎನ್ನಲು ಯಾವ ಸಂದೇಹವಿಲ್ಲ. ಏಳು ಹೆಡೆಗಳೊಂದಿಗೆ ನ ಮತ್ತೊಂದು ಪ್ರಮುಖ ನಾಗ ಆಕೃತಿಯನ್ನು ಇಬ್ಬರು ಸ್ತ್ರೀ ನಾಗಿಣಿ ಜೊತೆಗೆ ಮಥುರಾದ ಸ್ಟೇಟ್ ಮ್ಯೂಸಿಯಂನಲ್ಲಿ ಸಂರಕ್ಷಿಸಲಾಗಿದೆ ಅಲ್ಲದೆ ಒಂದುಸಾಲಿನಮಾನವಾಕೃತಿಯ ಚಿತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಮಾನವರೂಪದ ನಾಗಾ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳು ತಮ್ಮ ಎಡಗೈಯಲ್ಲಿ ಹಾವಿನ ದೇಹದ ಮೂರನೇ ಒಂದು ಭಾಗವನ್ನು ಹಿಡಿದಿದ್ದಾರೆ. ಆದಾಗ್ಯೂ, ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ವ್ಯಕ್ತಿಯು ತನ್ನ ಪಾತ್ರದೊಂದಿಗೆ ಪೌರಾಣಿಕ ನಾಗ ಅಂಶವನ್ನು ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಜೋಡಿಸಲು ಬಯಸಿದ್ದರಿಂದ ಇದನ್ನು ಹಾಗೆಯೇ ರಚಿಸಲಾಗಿದೆ, ಎನ್ನಲಡ್ಡಿ ಇಲ್ಲ. ಮಥುರಾದಲ್ಲಿ ವಿವಿಧ ರೀತಿಯ ನಾಗ ಚಿತ್ರಗಳು ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ ಮಾನವನ ಎತ್ತರಕ್ಕೆ ಹೋಲುವ ನಾಗ ಚಿತ್ರಗಳೂ ಸಿಕ್ಕಿದೆ.

 ಅದೇ ರೀತಿ ಮಧ್ಯ ಕೇರಳದಲ್ಲಿ ನಾಗಪೂಜೆ ಮೂಲ ವಿಷಯ ಇದು. ಇಲ್ಲಿ ಮನೆ ಕಾಂಪೌಂಡ್‌ನ ನೈಋತ್ಯ ಭಾಗವು  ಯಾವಾಗಲೂ ಹಾವಿನ(ನಾಗರ ಆರಾಧನೆ) ಸ್ಥಳವಾಗಿ  ಉಳಿದಿದೆ ಮತ್ತು ಅದನ್ನು ಪವಿತ್ರ ಚಡಿಗಳು ಅಥವಾ ಸರ್ಪಕ್ಕಾವು ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ.ಪವಿತ್ರ ತೋಪುಗಳ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿ ಮೇಲೆ ತಿಳಿಸಿದ ಜಲಮೂಲ (ಕೊಳ ಅಥವಾ ಕುಳಂ) ಉದ್ಯಾನ (ಕಾಡಿನ ಮೇಲಾವರಣ) ಮತ್ತು ನಾಗನ ಚಿತ್ರಗಳು ಇಲ್ಲಿದೆ.

ನಾಗ ಹಾಗೂ ನಾಗಿಣಿ ಚಿತ್ರಗಳು ಭಾರತದ ಉತ್ತರ ಮತ್ತು ಪೂರ್ವ ಭಾಗದಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು 7 ರಿಂದ 8 ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಮುಕ್ತೇಶ್ವರನಂತಹ ದೇವಾಲಯಗದಲ್ಲಿ ಇರುವುದನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ಇಲ್ಲಿ  ನಾಗ ಮತ್ತು ನಾಗಿಣಿಗಳನ್ನು  ಸುಂದರವಾಗಿ ಕೆತ್ತಲಾಗಿದೆ. ಇದಲ್ಲದೆ ಗುಪ್ತರ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ದಿಯೋಘರ್ ದೇವಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಅನಂತಶಯನ ಚಿತ್ರವಿದ್ದು ಇದು ವಿಷ್ಣುವಿನ್ಪ್ಂದಿಗೆ ಹಾವಿನ ಸಂಬಂಧವನ್ನು ಹೇಳುತ್ತದೆ.  ತೀರ್ಥಂಕರ ಚಿತ್ರ, ಅಜಂತದಲ್ಲಿರುವ ನಾಗರಜ ಚಿತ್ರವು ಅವುಗಳ ಜನಪ್ರಿಯತೆಯನ್ನು ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸುತ್ತದೆ

ನಾಗಪೂಜೆಯು ವಿವಿಧ ಅಂಶಗಳನ್ನು ವಿವಿಧ ಹೆಸರುಗಳೊಂದಿಗೆ ವಿವರಿಸುವ ಹಲವಾರು ಶಾಸನಗಳಿವೆ (ಲಖನೌ ಮ್ಯೂಸಿಯಂನಲ್ಲಿ ಸಂಸ್ಕೃತ ಶಾಸನವನ್ನು ಸಂರಕ್ಷಿಸಲಾಗಿದೆ). ಈ ಎಲ್ಲಾ ವಿಭಿನ್ನ ರೀತಿಯ ಶಾಸನಗಳು ಕ್ರಿಶ್ಚಿಯನ್ ಯುಗದ ಆರಂಭಿಕ ಶತಮಾನಗಳಲ್ಲಿ ನಾಗಾ ರಾಧನೆಗೆ ಗೌರವ ಸಲ್ಲಿಸುತ್ತವೆ. ಮತ್ತೊಂದೆಡೆ, ಕೆಲವು ಶಾಸನಗಳು ನಾಗ ಚಿತ್ರಗಳು ಮತ್ತು ಜಲಮೂಲಗಳ ನಡುವಿನ ನಿಕಟ ಸಂಪರ್ಕದ ಕಲ್ಪನೆಯನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ನಾಗ ಚಿತ್ರಗಳ ದಾನವನ್ನೂ ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ. ಕುಶಾನರ ಳ್ವಿಕೆಯ ಅವನತಿಯ ನಂತರ ಉತ್ತರ ಮತ್ತು ಮಧ್ಯ ಭಾರತವು ನಾಗಾರಾಧನೆಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಸ್ಥಾಪನೆಗೆ ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿದೆ ಎಂದು ಹಲವಾರು ಎಪಿಗ್ರಾಫಿಕ್ ಮತ್ತು ನಾಣ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಸಾಕ್ಷ್ಯಗಳು ಸ್ಪಷ್ಟಪಡಿಸುತ್ತವೆ. ವಿರಸೇನ, ವಿಶಾಖದೇವ, ಧನದೇವ ಮತ್ತು ಕುಮುದಸೇನ ರಂತಹ ಹಲವಾರು ಆಡಳಿತಗಾರರ ನಾಣ್ಯಗಳು ಕ್ರಿಶ್ಚಿಯನ್ ಯುಗದ ಆರಂಭಿಕ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಹಾವಿನ ಚಿತ್ರದೊಡನೆ ಬರುತ್ತಿದ್ದವು,

ಆರಂಭಿಕ ಐತಿಹಾಸಿಕ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಬಿಹಾರದಲ್ಲಿ ನಾಗರ ಕುಲ  ಕೂಡ ಪ್ರಮುಖವಾಗಿತ್ತು. ಉದಾಹರಣೆಗೆ, ಮಣಿಯಾರ್ - ಮಠ ಎಂದು ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿ ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ವೃತ್ತಾಕಾರದ ಇಟ್ಟಿಗೆ ರಚನೆಯು ಬಿಹಾರದ ರಾಜಗೃಹದಲ್ಲಿದೆ. ಇದು  ವಿಶೇಷವಾಗಿದ್ದು ಈ ರಚನೆಯ ಬುಡದ ಸುತ್ತ ಹತ್ತು ಗಾರೆ-ಚಿತ್ರಗಳನ್ನು ಜೋಡಿಸಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಶಿವಲಿಂಗ, ವಿಷ್ಣು, ನಾಗ, ನಾಗಿಣಿ ಚಿತ್ರಗಳು ಇದರಲ್ಲಿದೆ.  5 ನೇ ಶತಮಾನಕ್ಕೆ ಸೇರಿದ್ದ  ಅವು ನಾಗಾ ಆರಾಧನೆಯನ್ನು ಹಿಂದೂ ಪ್ಯಾಂಥಿಯನ್‌ನ ಒಂದು ಭಾಗವಾಗಿ ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಮಣಿಯರ್‌ ಮಠದ ಪರಿಧಿಯಲ್ಲಿನ ಉತ್ಖನನಗಳು ವೃತ್ತಾಕಾರದ ಇಟ್ಟಿಗೆ ರಚನೆಯ ಕೆಳಗೆ ಎರಡು ಹಿಂದಿನ ರಚನಾತ್ಮಕ ಹಂತಗಳನ್ನು ಪತ್ತೆ ಮಾಡಿದೆ. ಆರಂಭಿಕ ರಚನಾತ್ಮಕ ಹಂತವು ಮೊದಲ ಶತಮಾನಕ್ಕೆ  ಸೇರಿದ್ದದ್ರೆ ಕ್ರಿ.ಪೂಕ್ಕೆ ಸೇರಿರುವ ಉತ್ಖನನದಿಂದ ಹಾವುಗಳು ಮತ್ತು ಇತರ ಪ್ರಾಣಿಗಳ ಟೆರಾಕೋಟಾ ಅಂಕಿ ಅಂಶಗಳು ಕಂಡುಬಂದಿವೆ.

1971 ರಲ್ಲಿಮಥುರಾದ ಸೋನ್ಖ್‌ನಲ್ಲಿರುವ ಬರ್ಲಿನ್ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ ಆಫ್ ಇಂಡಿಯನ್ ಆರ್ಟ್‌ನ ಪುರಾತತ್ವ ತಂಡವು ನಡೆಸಿದ ಉತ್ಖನನದಲ್ಲಿ ನಾಗ ಚಿತ್ರದ ಮತ್ತೊಂದು ಪುರಾವೆಗಳು ಕಂಡುಬಂದಿವೆ. ಉತ್ಖನನದಲ್ಲಿ ಅಮರ್ದೇವ, ಅಮುಂಡೆ ಅಥವಾ ಕಾಲಿಯ ಕಲ್ಲಿನ ಚಿತ್ರಣವನ್ನು ಏಳು ಹೆಡೆಯ  ನಾಗರಾಜನ  ಪ್ರಾತಿನಿಧ್ಯದೊಂದಿಗೆ  ಇರುವ ಚಿತ್ರ ದೊರಕಿದೆ. ಯೋಮಾರ್ಫಿಕ್ ಏಳು ತಲೆಯ ಹಾವಿನ ಚಿತ್ರಣವನ್ನು ಹಿಂಭಾಗದಲ್ಲಿ ಕಾಣಿಸಲಾಗಿದ್ದು  ದೇವಾಲಯದ ಸಮೀಪವಿರುವ ಖಾಸಗಿ ಮನೆಯೊಂದರಿಂದ ಕಲ್ಲಿನ ಮೇಲೆ ಮತ್ತೊಂದು ಶಿಲೆ ಸಂಗ್ರಹಿಸಲಾಗಿದೆ.

ಸೋಂಕ್ಷ್ ನಲ್ಲಿನ ದೇವಾಲಯದ ಉತ್ಖನನದಲ್ಲಿ ಟೆರಾಕೋಟಾದ ಏಳು ಹೆಡೆ ಹಾವಿನ ಚಿತ್ರವೂ ಪತ್ತೆಯಾಗಿದೆ. ಇದಲ್ಲದೆ ಇನ್ನೂ ಎರಡು ಕಲ್ಲಿನ ಚಿತ್ರಗಳನ್ನು ಸಹ  ಪತ್ತೆ ಮಾಡಲಾಗಿದೆ. . ಮೊದಲನೆಯದು ನಾಗಿಣಿಯ  ಚಿತ್ರ ಅದು ಮೂರುಹೆಡೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಅಭಯ-ಮುದ್ರೆ ಬಲಗೈಯಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಎಡಗೈಯಲ್ಲಿ ಹಾವನ್ನು ಹಿಡಿದಿದೆ. ಈ ಟೆರಾಕೋಟಾ ನಾಗ ಚಿತ್ರವು ಕ್ರಿ,ಶ. 100ರ ಆರಂಭಿಕ ಕುಶಾನ ಕಾಲಕ್ಕೆ ಸೇರಿದೆ ಎಂದು ವಿಮಾ ಕಾಡ್ಫೈಸಸ್ ಮತ್ತು ಕನಿಷ್ಕೈನ ಕೆಲವು ನಾಣ್ಯಗಳ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ ಕಂಡುಕೊಳ್ಲಲಾಗಿದೆ. ಉತ್ತರ ಮತ್ತು ಮಧ್ಯ ಭಾರತವು ಕುಶಾನ  ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ಬ್ಯಾಕ್ಟೀರಿಯಾದಿಂದ ವಿದೇಶಿ ಆಕ್ರಮಣಕಾರರ ನಿಯಂತ್ರಣದಲ್ಲಿತ್ತು. ಈ ಆಡಳಿತಗಾರರು ಬಹು ಧಾರ್ಮಿಕ ಸಹಿಷ್ಣುತೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಉತ್ತಮ ಮನೋಭಾವ ಹೊಂದಿದ್ದರು. ಪೂರ್ವ-ಕುಶಾನಾ ತಾಣಗಳಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆಯಾದ ಕಲಾತ್ಮಕ ಆವಿಷ್ಕಾರಗಳಲ್ಲಿ ಈ ಪೂಜಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವು ಗಮನಾರ್ಹವಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಇದು ವಿಸ್ತಾರವಾದ ಕ್ಯಾನ್ವಾಸ್‌ನಲ್ಲಿ ನಾಗಗಳು ಮತ್ತು ನಾಗಿಣಿಯರ  ಮಾನವರೂಪಿ ಮತ್ತು ಥಿಯೊಮಾರ್ಫಿಕ್ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳ ಚಿತ್ರಣವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ

ಹಾವು ದೇವತೆಯಾಗಿ ಪೂಜಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ದೇವಿಯು ಒಡಿಶಾದಲ್ಲಿ ಸಿಕ್ಕಿದೆ. . ನಾಗ ಹಾಗೂ ನಾಗಿಣಿ ಅವರ ಚಿತ್ರಗಳನ್ನು ಒಡಿಶಾದ ಅನೇಕ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆ ಮಾಡಲಾಗಿದ್ದು  ಈ ಚಿತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ಹಾವುಗಳನ್ನು ಎರಡು ಕೈಯಲ್ಲಿ ತೋರಿಸಲಾಗಿದೆ. ಸ್ತ್ರೀ ನಾಗಗಳ ಚಿತ್ರಗಳನ್ನು ಎಡಗೈಯಲ್ಲಿ ಹಾವನ್ನು ಹಿಡಿದಿದ್ದರೆ ಬಲದ ಕೈಯಲ್ಲಿ ವರದ ಮುದ್ರೆ ಇದೆ, , ಆದರೆ ಕೆಲವು ಇತರ ದೇವತೆಗಳು ಎಡಗೈಯಲ್ಲಿ ಮಡಕೆ ಹಿಡಿದಿದ್ದಾರೆ ಮತ್ತು  ಬಲಗೈನಲ್ಲಿ ವರದ ಮುದ್ರೆ ಇದೆ. ಮಯೂರ್ಭಂಜ್ ನಲ್ಲಿ ಒಂದು ರಾಜವಂಶವನ್ನು ವಿರಾಟಾ ಭುಜಂಗಾ ಅಥವಾ ವಿರಾಟಾ ಎಂಬ ಹೆಸರಿನಿಂದ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ರಾಜವಂಶದ ಹಾವು ಆರಾಧನೆಯ ಪುರಾವೆಗಳು ಮಯೂರ್ಭಂಜ್ ನ  ಅನೇಕ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುತ್ತವೆ. ಒರಿಸ್ಸಾದಲ್ಲಿ ನಾಗಮಠ ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ಸ್ತ್ರೀ ದೇವತೆಯ ಬಗ್ಗೆಯೂ ಉಲ್ಲೇಖವಿದೆ; ಮಗುವನ್ನು ಎಡಭಾಗದಲ್ಲಿ ಮತ್ತು  ಬಲಗೈನಲ್ಲಿ ನಾಗವನ್ನು ಹಿಡಿದುಕೊಂಡು ಈ ದೇವತೆ ಇದೆ.  ಆಸನ ಭಂಗಿಗಳಲ್ಲಿ ಎರಡು ಶಸ್ತ್ರಸಜ್ಜಿತ ಏಳುಹೆಡೆ  ನಾಗದೇವಿಯ  ಪ್ರಾಚೀನ ಚಿತ್ರವನ್ನು ಬಾಲಸೋರ್ ಜಿಲ್ಲೆಯ ತುಂಡಾರಾ ಗ್ರಾಮದಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆ ಮಾಡಲಾಗಿದೆ.  8-9 ನೇ ಶತಮಾನದಮುಕ್ತೇಶ್ವರ ದೇವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಹಾವಿನ ಸಂಯೋಜಿತ ಆಕೃತಿ (ಥೆರಿಯೊ-ಆಂಥ್ರೊಪೊಮಾರ್ಫಿಕ್) ಸಿಕ್ಕಿದೆ.

ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತವು ವಿವಿಧ ರೂಪಗಳಲ್ಲಿ ನಾಗಪೂಜೆಗೆ ಹೆಸರಾಗಿದೆ, ಪವಿತ್ರ ಚಡಿಗಳು ಅಥವಾ ಸರ್ಪಕ್ಕಾಗಳನ್ನು ಎಲ್ಲಾ ರೀತಿಯ ನಾಗಪೂಜೆಗೆ ಒಂದು ಆಚರಣೆಯ ಸ್ಥಳವಾಗಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕೇರಳದ ಪವಿತ್ರ ಚಡಿಗಳು ಉತ್ತರ ಭಾರತದ ನಾಗವನವನ್ನು ಹೋಲುತ್ತವೆ. ಪ್ರಾಚೀನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ನಾಗಪೂಜೆಯು ಕರ್ನಾಟಲದ ಬನವಾಸಿಯಲ್ಲಿ ವಿವಿಧ ಶಾಸನಗಳಿಂದ ತಿಳಿದುಬಂದಿದೆ, ಇದು 1 ನೇ ಶತಮಾನದಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ ನಾಗರ ಕಲ್ಲಿನ ನಿರ್ಮಾಣವನ್ನು ದಾಖಲಿಸುತ್ತದೆ. ಬಳ್ಳಾರಿ, ಕಲಬುರಗಿ, ಸಿದ್ದಾಪುರ, ಇತರೆಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಹಳ್ಳಿಯಲ್ಲೂ ಇಂತಹ ಹಾವಿನ ಕಲ್ಲುಗಳು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿದೆ. ಬಾದಾಮಿಯ  ಗುಹೆಗಳಲ್ಲಿ ಥಿಯೊರಿಯೊಮಾರ್ಫಿಕ್ ಮತ್ತು ಮಾನವರೂಪದ ಅಂಕಿ ಅಂಶಗಳು ಸಹ ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿವೆ ಮತ್ತು ಬಾದಾಮಿಯಲ್ಲಿನ ಒಂದು ಚಿತ್ರಣವು ವಿಷ್ಣು ವಿನ ವರಾಹ ಅವತಾರವನ್ನು  ತೋರಿಸುತ್ತಿದ್ದರೆ, ಥಿಯೋ-ಆಂಥ್ರೊಪೊಮಾರ್ಫಿಕ್ ಆಕೃತಿಯನ್ನು ಸ್ತಂಭದ ಪದಕದಲ್ಲಿ ತೋರಿಸಲಾಗಿದೆ  ಮತ್ತೊಂದು ದೇಕುಳಿತುಕೊಳ್ಳುವ ಭಂಗಿಯಲ್ಲಿದ್ದು, ಇದನ್ನು ಹೆಚ್ಚು ಆಭರಣಗಳಲ್ಲಿ ಚಿತ್ರಿಸಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ತಲೆಯ ಹಿಂದೆ ಏಳು  ನಾಗನ ಹೆಡೆಗಳನ್ನು ಕೆತ್ತಲಾಗಿದೆ. ಅಲ್ಲದೆ ಮೂರ್ತಿಯಲ್ಲಿನ ದೇವತೆ ಸುರುಳಿಯಾಕಾರದ ಹಾವಿನ ಮೇಲೆ ಕುಳಿತಿದೆ.

ವಿಭಿನ್ನ ವಲಯಗಳೊಂದಿಗೆ ನಾಗಕುಲ, ನಾಗಾರಾಧನೆ  ಸಂಪರ್ಕ

ನಾಗಾರಾಧನೆ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಸ್ವತಂತ್ರ ಆರಾಧನೆಯಾಗಿ ಹೊರಹೊಮ್ಮಿತು. ಬೌದ್ಧಧರ್ಮ ಮತ್ತು ಜೈನ ಧರ್ಮದಂತಹ ಪ್ರಮುಖ ಧರ್ಮಗಳೊಂದಿಗೆ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಧರ್ಮದ ಇತರ ಉಪ ಪಂಗಡಗಳೊಂದಿಗೆ ಸಹ ಸಂಪರ್ಕ ಹೊಂದಿತ್ತು.

ಬೌದ್ಧಧರ್ಮದೊಂದಿಗೆ ನಾಗಾರಾಧನೆ ಸಂಬಂಧ

ಬುದ್ಧನು ನಾಗ ವಂಶಸ್ಥನಲ್ಲ ಆದರೆ ನಾಗನು ಬುದ್ಧನ ಜೀವನದೊಂದಿಗೆ ಸಂಬಂಧ ಹೊಂದಿದ್ದಾನೆ. ಪೌರಾಣಿಕ ಕಥೆಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ಬುದ್ಧ ಮತ್ತು ನಾಗರ ಬಗ್ಗೆ ಹಲವಾರು ಉಲ್ಲೇಖಗಳಿವೆ. ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಇಬ್ಬರು ನಾಗರಾಜ ನಂದ ಮತ್ತು ಉಪನಂದರ ಜಥೆ ಬೋಧಿಸತ್ವ ಗೌತಮರ ಜನ್ಮದೊಂದಿಗೆ ಸಂಬಂಧ ಹೊಂದಿದೆ. ಮತ್ತೊಂದು ಕಥೆಯು ಬೋಧಾದವನೊಂದಿಗಿನ ‘ಮುಚಿಳಿಂಡಾ’ ಎಂಬ ನಾಗನ ಸಂಬಂಧವನ್ನು ಹೇಳುತ್ತದೆ. ಕಥೆಯು ನಾಗ ಮುಚಿಳಿಂಡಾ ಬುದ್ದ ಅಥ ಬೋಧಿಸತ್ವನಿಗೆ ಜ್ಞಾನೋದಯವಾದಾಗ ಮಳೆಯಿಂದ ರಕ್ಷಣೆಗೆ ತಲೆಯ ಮೇಲೆ ತನ್ನ ದೊಡ್ಡ ಹೆಡೆಯನ್ನು ಬಿಚ್ಚಿಕೊಂಡಿತ್ತು. . ಇದಲ್ಲದೆ, ಬುದ್ಧನ ನಿರ್ವಾಣದ ನಂತರ ಅವನ ಅವಶೇಷಗಳ ಮೇಲೆ ಒಂದು ಸ್ತೂಪವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗಿದೆ ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಆ ಸ್ತೂಪಕ್ಕೆ ನಾಗರ ರಕ್ಷಣೆ ಇತ್ತು ಎನ್ನಲಾಗಿದೆ.  ಇದನ್ನು ಅಮರಾವತಿ, ಭರತ  ಮತ್ತು ನಾಗಾರ್ಜುನಕೊಂಡದ ಸ್ತೂಪಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣುತ್ತೇವೆ. . ಅಜಂತದ ಚಿತ್ರಗಳು,  ಶಿಲ್ಪಕಲೆಯ ಚಿತ್ರಣವು ನಾಗನೊಂದಿಗೆ ಬುದ್ಧನ ಪುರಾವೆಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಅವನನ್ನು ಅಜಂತ ಗುಹೆ ಸಂಖ್ಯೆ ಹತ್ತೊಂಬತ್ತರಲ್ಲಿ ಐದು ಹೆಡೆಗಳ ನಾಗರಾಜ  ಎಂದು ನಿರೂಪಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಬೌದ್ಧ ಕಲೆ ಮತ್ತು ಸಾಹಿತ್ಯವು ನಾಗಾರಾಧನೆಯನ್ನು ಸಂಕೇತಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಅನುಮೋದಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ನಾಗಾರಾಧಕರಲ್ಲಿ  ಹೆಚ್ಚಿನ ಜನರನ್ನು ಬೌದ್ಧಧರ್ಮಕ್ಕೆ ಮತಾಂತರವನ್ನೂ ಮಾಡಲಾಗಿತ್ತು!!ಭರಹತ್‌ನಲ್ಲಿನ ಹೆಚ್ಚಿನ ಚಿತ್ರಣಗಳು ನಾಗರ ಬುದ್ಧನ ಆರಾಧನೆಯನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತವೆ.

ಹಾವುಗಳ ಆರಾಧನೆಯು ಉತ್ತರ ಭಾರತ ಮತ್ತು ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ವ್ಯತ್ಯಾಸಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಬೌದ್ಧಧರ್ಮವು ಉತ್ತರ ಬೌದ್ಧಧರ್ಮ (ಮಹಾಯಾನ) ಮತ್ತು ದಕ್ಷಿಣ ಬೌದ್ಧಧರ್ಮ (ಹೀನಾಯಾನ)ನಂತಹ ಎರಡು ಪಂಥೀಯ ವರ್ಗಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಬೌದ್ಧಧರ್ಮದ ಈ ಎರಡೂ ಪಂಗಡಗಳ ಅಂಗೀಕೃತ ಗ್ರಂಥಗಳು ನಾಗಗಳ ಬಗ್ಗೆ  ಬುದ್ಧಿವಂತ ಮತ್ತು ಪರೋಪಕಾರಿ ಪ್ರಾಣಿ ಎಂದು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿವೆ. ಮಹಾಯಾನ ಬೌದ್ಧರ ಪುರಾಣಗಳಲ್ಲಿ ನಾಗರು  ನೀರು ಮತ್ತು ಸೂತ್ರಗಳ ರಕ್ಷಕರು ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. ಭಾರತದಾದ್ಯಂತ ನಾಗಗಳನ್ನು  ಎಲ್ಲಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಧಾರ್ಮಿಕ ಪಂಥಗಳು ನೀರಿನ ದೇವತೆ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸುತ್ತವೆ. ಮಹಾಯಾನ ಪುರಾಣದಲ್ಲಿ, ನಾಗರಾಜನಾದ ವಾಸುಕಿಯನ್ನು ಭೂಮಿಯ ಹಾವುಗಳ ರಾಜನೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಎಂಟು ಮಹಾನ್ ನಾಗರ ವಿವರಗಳನ್ನು ಸಹ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ. ನಾಗಗಳನ್ನು ಧರ್ಮದ ರಕ್ಷಕರು ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಯಿತು. ಬುದ್ಧನ ಮರಣದ ವರ್ಷಗಳ ನಂತರ, ಮಹಾಯಾನ ಬೌದ್ಧಧರ್ಮ ಇನ್ನೂ ಹಾವಿನ ಆರಾಧನೆಯೊಂದಿಗೆ ವ್ಯವಹರಿಸುತ್ತಿದೆ. ನಾಗಾರ್ಜುನನ ಕಥೆ ಈ ಹೇಳಿಕೆಯನ್ನು ಸಮರ್ಥಿಸುತ್ತಿದೆ 

ಥಾಯ್ಲೆಂಡ್‌ನ ಚಿಯಾಂಗ್ ಮಾಯ್‌ನಲ್ಲಿರುವ ವಾಟ್ ಫ್ರಾ ದಟ್ ದೋಯಿ ಸುತೇಪ್‌ನಲ್ಲಿ ಗೌತಮ ಬುದ್ಧ ನಾಗ ಮುಕಾಲಿಂದನ ಆಶ್ರಯದಲ್ಲಿ

ಕಡಿಮೆ ಜನರು ನಂಬಿರುವ ಸಣ್ಣ ಸಂಪ್ರದಾಯದ ಆಲೋಚನೆಗಳನ್ನು ಬಹುಸಂಖ್ಯಾತರು ನಂಬಿದ ದೊಡ್ಡ ಸಂಪ್ರದಾಯಕ್ಕೆ ಸೇರ್ಪಡಿಸಲು  ಇಂತಹ ಪುರಾಣಗಳು ಸುಗಮವಾದ ಮಾರ್ಗವನ್ನು ನೀಡಿತು. ಬೌದ್ಧಧರ್ಮದ ನಂತರದ ಹಂತಗಳಲ್ಲಿ, ನಾಗರನ್ನು ಬುದ್ಧನ ರಕ್ಷಕರನ್ನಾಗಿ ಹಾಗೂ ಧಾರ್ಮಿಕ ರಕ್ಷಕರೆಂದೂ  ಪರಿಗಣಿಸಲು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಲಾಯಿತು. ಬೌದ್ಧಧರ್ಮವನ್ನು ಸನ್ಯಾಸಿಗಳ ಮೂಲಕ ಭಾರತದಿಂದ ಚೀನಾ ಮತ್ತು ಜಪಾನ್‌ಗೆ ಪ್ರಚಾರ ಪಡಿಸಲಾಗಿದ್ದು ಚೀನಾದಲ್ಲಿ ನಾಗಗಳನ್ನು ಡ್ರಾಗನ್ಸ್ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ ಆದರೆ ಜಪಾನ್‌ನಲ್ಲಿ ಕಾಮಿ ಎನ್ನಲಾಗಿದೆ,  ನಾಗ ಅಥವಾ ಡ್ರ್ಯಾಗನ್ ಚೈತನ್ಯವನ್ನು ಸೂಚಿಸಲು ಬಳಸುವ ಹೆಸರಾಗಿ ಅವರು ಭಾವಿಸಿದ್ದಾರೆ!!

ಜೈನ ಧರ್ಮದೊಂದಿಗೆ ನಾಗಕುಲದ ಸಂಪರ್ಕ

ಜೈನ ಧರ್ಮದಲ್ಲಿ ನಾಗನು ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರ ವಹಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಪ್ರಮುಖ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಗಳು ಪಾರವಾನಾಥ ಮತ್ತು ಸುಪರಸ್ವನಾಥದ ಹಾವಿನ ಚಿಹ್ನೆ ನಾಗಗಳನ್ನು  ಜೈನ ಶಿಲ್ಪಗಳಲ್ಲಿಸ್ತೂಪಗಳನ್ನು ಪೂಜಿಸುವಂತೆ ನಿರೂಪಿಸಲಾಗಿದೆ. ಪಾರ್ಶ್ವನಾಥನ ಶಿಲ್ಪವನ್ನು ನಿಂತಿರುವ ಭಂಗಿಯಲ್ಲಿ ಕೆತ್ತಲಾಗಿದ್ದು ಹಾವು ಆತನ ತಲೆಯನ್ನು ಬಹುವಿಧದ ಹೆಡೆಗಳಿಂಡ ಮುಚ್ಚಿದೆ. ಚೇರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯ ಸೇರಿದಂತೆ ತೆ ಪ್ರಾಚೀನ ತಮಿಳು ದೇಶವು ಜೈನ ಧರ್ಮದ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಮತ್ತು ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪವನ್ನು  ಶಿಲಾ ದೇವಾಲಯಗಳ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಹರಡಿತು. ಕೇರಳದ ಉತ್ತರದ ಗಡಿಯಲ್ಲಿರುವ ದೇವಾಲಯಗಳು ಚಿತ್ರಾಲ್ ಶಿಲಾ ದೇವಾಲಯ (ತಿರುಚರಂತುಮಾಲಾ), ಚತುರ್ಮಮುಖ ಬಸದಿ ಮಂಜೇಶ್ವರಮತ್ತು ದಕ್ಷಿಣ ಗಡಿಯಲ್ಲಿರುವ ನಾಗರಕೋವಿಲ್ ದೇವಸ್ಥಾನ ಮತ್ತು ಎರ್ನಾಕುಲಂ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಕಲ್ಲಿಲ್ ಮತ್ತು ಪಥನಮತ್ತಟ್ಟ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಕವಿಯೂರ್ ಶಿಲಾ ದೇವಾಲಯಗಳು ಜೈನ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯ ಅಡಿಪಾಯವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತವೆ.

ನಾಗಾರಾಧನೆಬಂಟ್ ಎಂಬ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಜೈನ ಸಮುದಾಯ ನಾಗಬನವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿ ಪ್ರಕೃತಿ, ಮರಗಓಳ್ಂದಿಗೆ ನಾಗನ ಸಂಪರ್ಕಕ್ಕೆ ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿದೆ. ನಾಗವನ್ನು ನಂಬುವವವರು ಆಚರಿಸುವ ಅತ್ಯಂತ ಸಾಮಾನ್ಯ ಮತ್ತು ಜನಪ್ರಿಯ ಹಬ್ಬವೆಂದರೆ ನಾಗಪಂಚಮಿ, ಇದನ್ನು ಶ್ರಾವಣ ಮಾಸದ (ಜುಲೈ-ಆಗಸ್ಟ್) ಐದನೇ ದಿನ(ಚಂದ್ರನ ಐದನೇ ದಿನ) ಆಚರುಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ನಾಗಪಂಚಮಿಯ ಹೊರತಾಗಿ, ಇಲ್ಯಾಮ್ ಪೂಜಾ ಮತ್ತು ನಾಗುಲಚಿವತಿ ಕ್ರಮವಾಗಿ ಕೇರಳ ಮತ್ತು ಆಂಧ್ರಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಆಚರಿಸಲಾಗುವ ಇತರ ಹಬ್ಬಗಳಾಗಿವೆ. ಉತ್ಸವಗಳನ್ನು ಪವಿತ್ರ ನಾಗಾಸ್ನ ಚಿತ್ರಗಳ ಸ್ನಾನ ಮತ್ತು ಪೂಜೆಯಿಂದ ಗುರುತಿಸಲಾಗಿದೆ ಎಂದು ವರದಿಯಾಗಿದೆ. ಈ ದಿನದಲ್ಲಿ ಜೀವಂತ ಹಾವುಗಳು ಮತ್ತು ಹುತ್ತಗಳನ್ನು ಸಹ ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆಈ ಸಮಯದಲ್ಲಿ, ಪವಿತ್ರ ನಾಗ ಚಿತ್ರಗಳನ್ನು ಧಾರ್ಮಿಕ ಸ್ನಾನ ಮತ್ತು ಧಾರ್ಮಿಕ ಉಪವಾಸದಿಂದ ಪೂಜಿಸಲಾಗುವುದು,

ಇತರ ಧರ್ಮಗಳೊಂದಿಗೆ ನಾಗಾರಾಧನೆ ಸಂಬಂಧ

ಸಮಕಾಲೀನ ಶೈವ ಧರ್ಮ, ಶಕ್ತಿ, ವೈಷ್ಣವ ಧರ್ಮ, ಮತ್ತು ಕ್ರಿಶ್ಚಿಯನ್ ಧರ್ಮದಲ್ಲೂ ಕಲೆ ಮತ್ತು  ಸಾಹಿತ್ಯ ನಿರೀಪಣೆಯಲ್ಲಿ  ಹಾವಿನ  ಸಂಬಂಧ ಗೋಚರಿಸಿದೆ. ಈ ಧರ್ಮಗಳ ಜೊತೆಗೆ, ಭಾರತದಾದ್ಯಂತ ಹಳ್ಳಿಗಳು ಮತ್ತು ಬುಡಕಟ್ಟು ಜನರ ಅನೇಕ ಜನಪ್ರಿಯ ಭಕ್ತಿ ಪದ್ಧತಿಗಳು ಹಾವುದೇವರನ್ನು ಪ್ರತ್ಯೇಕ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಪೂಜಿಸುತ್ತವೆ. ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ, ನಾಗನ ಚಿತ್ರಗಳು  ಅಥವಾ ಶಿಲ್ಪಗಳನ್ನು ದೇವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಚಿತ್ರಗಳನ್ನು ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ ಇತರ ದೇವರುಗಳು ಮತ್ತು ಇತರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಧಾರ್ಮಿಕ ಪಂಗಡಗಳ ದೇವತೆಗಳೊಂದಿಗೆ ಉಪ ದೇವತೆಯಾಗಿ ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ನಾಗಗಳು ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಧರ್ಮದ ಪ್ರಮುಖ ದೇವರುಗಳಾದ  ಶಿವ, ವಿಷ್ಣು, ಸುಬ್ರಮಣ್ಯ, ಭದ್ರಕಾಳಿ, ಅಯ್ಯಪ್ಪ ಹಾಗೂ , ಬುದ್ಧ ಮತ್ತು ಜೈನರ ಸಹಯೋಗದೊಂದಿಗೆ ಕಾಣಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಹೆಚ್ಚುವರಿಯಾಗಿ, ಕೆಲವು ದೇವಾಲಯಗಳು ನಾಗಪೂಜೆಗೆ  ಮಾತ್ರ ಮೀಸಲಾಗಿವೆ. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಇತರ ಪ್ರಮುಖ ಧರ್ಮಗಳಿಗೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ಅಂತಹ ದೇವಾಲಯಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ ತೀರಾ ಕಡಿಮೆ. ಕೇರಳದಲ್ಲಿ, ದೇವಾಲಯಗಳ ಬದಲಾಗಿ, ಮನೆಗಳ ನೈಋತ್ಯ ಭಾಗದಲ್ಲಿ ಪೂಜೆಗೆ ನಿಖರವಾಗಿ ಮರದ ಕೆಳಗೆ ನಾಗರ ಶಿಲೆಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿ ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಹಾವುಗಳನ್ನು ಭಾರತದ ವಿವಿಧ ರಾಜ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ವಿವಿಧ ಹೆಸರುಗಳಿಂದ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕೇರಳದ ಸರ್ಪಅಥವಾ ನಾಗಂ, ಪಶ್ಚಿಮ ಬಂಗಾಳದ ಮನಾಸಾ ಮತ್ತು ವಿಶಾಹರಸ್, ಪಂಜಾಬ್‌ನ ಗುಜಾ, ಶಿಮ್ಲಾದಲ್ಲಿ ಬಸೇರಾ, ಚಂಬಾದಲ್ಲಿ ಮುಲ್ನಗಂಡ್ ಸ್ಟಾರ್ ನಾಗ, ಸಾಗರ್‌ನ ನಾಗದೇವೋ, ಆಂಧ್ರಪ್ರದೇಶ, ಕರ್ನಾಟಕ, ತಮಿಳುನಾಡಿನಲ್ಲಿ ಸುಬ್ರಮಣ್ಯ, ಹಾಗೂ ಛತ್ತೀಸ್ ಘರ್ ನಲ್ಲಿ ಶೇಷ ನಾಗನೆಂದೂ ನಾಗಗಳ ಪೂಜೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆ.

ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಪಂಥಗಳಾದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮ, ಬೌದ್ಧಧರ್ಮ, ಜೈನ ಧರ್ಮ ಮತ್ತು ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ಆರಾಧನೆಗಳಲ್ಲಿ ನಾಗಸ್ಥಾನ ಮತ್ತು ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪ, ಶಿಲ್ಪಕಲೆ, ವರ್ಣಚಿತ್ರಗಳು, ಸಾಹಿತ್ಯ, ಸಂಪ್ರದಾಯ ಮತ್ತು ಜಾನಪದಗಳಲ್ಲಿ ಅದರ ಉಪಸ್ಥಿತಿಯು ಪ್ರಮುಖವಾಯಿತು. ಒಟ್ಟಾರೆಯಾಗಿ, ಹಾವು, ಸರ್ಪ ದೇವತೆಗಳು ವ್ಯಾಪಕ ಗುರುತಿಸುವಿಕೆ ಕಲೆ ಮತ್ತು ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪದಲ್ಲಿ ನಾಗನ ಉಪಸ್ಥಿತಿ, ಭಾರತದ ವಿವಿಧ ಧರ್ಮಗಳ ಅನುಯಾಯಿಗಳು ನಾಗನನ್ನು ಪೂಜಿಸುವುದು ಇದು ಭಾರತದ ಅತ್ಯಂತ ಜನಪ್ರಿಯ ಪೂಜಾ ವಿಧಾನಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ ಎಂದು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ನಾಗಾ ರಾಧಕರ  ಬಗ್ಗೆ ಕೆಲವು ಅಧ್ಯಯನಗಳು ಪಂಜಾಬ್, ಒಡಿಶಾದ ಸಂಬಲ್ಪುರ, ಆಗ್ರಾ ಮುಂತಾದ ವಿವಿಧ ಪ್ರದೇಶಗಳಿಂದ ಅಸಂಖ್ಯಾತ ಜನರು ನಾಗಪೂಜೆಯಲ್ಲಿ ಭಾಗಿಯಾಗಿದ್ದಾರೆಂದು ತೋರಿಸುತ್ತದೆ. 1891 ರ ಜನಗಣತಿಯ ವರದಿಯು ದೇಶದ ವಿವಿಧ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ನಾಗಾರಾಧಕರ ಸಂಖ್ಯೆ ವಿವರವಾದ ವರದಿಯನ್ನು ತೋರಿಸಿದೆ. ಜೇಮ್ಸ್ ಫರ್ಗುಸ್ಸನ್ ತಮ್ಮ ‘ಮರ ಮತ್ತು ಹಾವಿನ ಆರಾಧನೆ’ (‘Tree and Snake Worship’ )ಎಂಬ ಪುಸ್ತಕದಲ್ಲಿ ಮಣಿಪುರ ಮತ್ತು ಸಂಬಲ್ಪುರದಲ್ಲಿ ಜೀವಂತ ಹಾವುಗಳ ಪ್ರಸರಣವನ್ನು ವಿವರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಕ್ಯಾಲಿಕಟ್ (ಕೇರಳ) ದಲ್ಲಿರುವ ಹಾವಿನ ದೇವಾಲಯದಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ಜೀವಂತ ನಾಗರಹಾವು ಇದ್ದು, ಇವುಗಳನ್ನು ಅರ್ಚಕರು ಹಾಗೂ ಆರಾಧಕರು ತಿನ್ನುತ್ತಾರೆ. ಚೆನ್ನೈ  ಮೈಸೂರು  ಮತ್ತು ವೈಸರ್ ಪಾಡಿಗಳಲ್ಲಿ, ದೇವಾಲಯದ ಮೈದಾನದಲ್ಲಿ ಸಂರಕ್ಷಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಹಾವುಗಳನ್ನು ನೋಡಲು ಭಾನುವಾರದಂದು ಜನಸಮೂಹವು ಸೇರುತ್ತಿತ್ತು

ಕಾಲಾನಂತರದಲ್ಲಿ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಧರ್ಮಗಳ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಹೊಸ ಲಕ್ಷಣಗಳು ಮತ್ತು ಕೆಲವು ಹೊಂದಾಣಿಕೆಗಳು ಸಂಭವಿಸಿದ್ದು  ನಾಗಾರಾಧನೆ ಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿ ಬದಲಾವಣೆಗಳಾದವು, ಆದರೂ  ಹಾವುಗಳನ್ನು ಪೂಜಿಸುವ ವಿಧಾನಗಳು ಆರ್ಥಿಕತೆಯ ಮೂಲಕ ಕಂಡುಬರುವ ಬದಲಾವಣೆಯನ್ನು ಹೊರತುಪಡಿಸಿ ಹೆಚ್ಚು ಕಡಿಮೆ ಒಂದೇ ಆಗಿರುತ್ತವೆ ಮತ್ತು ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಧರ್ಮದ ಈ ಬೆಳವಣಿಗೆಗಳಿಂದ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರಭಾವಿತವಾಗಲಿಲ್ಲ.ಆರಂಭಿಕ ಕಾಲದ ಧಾರ್ಮಿಕ ಗ್ರಂಥಗಳು ಆರಂಭಿಕ ದೇವರ ವಿವರಗಳನ್ನು ನೀಡುತ್ತವೆ. ಅನೇಕ ದೇವರುಗಳಿಗೆ ಅನೇಕ ಹೊಸ ಪಾತ್ರಗಳನ್ನು ನೀಡಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಹೆಚ್ಚು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಕಾಣುತ್ತದೆ ಎಂದು ನೋಡಬಹುದು. ಧರ್ಮದಲ್ಲಿನ ಈ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯು ಆರಂಭಿಕ ದೇವತೆಗಳ ಮಾನವ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳ ಮೇಲೆ ಯಕ್ಷದ ಬೆಳವಣಿಗೆಯೊಂದಿಗೆ ಮಾನವರೂಪದ ಕಲ್ಪನೆಯ ಆರಂಭಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಯಿತು. ಅದರ ನಂತರ ದೇವತೆಗಳ ಸಾಂಕೇತಿಕ ಪ್ರಾತಿನಿಧ್ಯವು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಯಿತು ಮತ್ತು ನಿಯಮಿತ ಪ್ರತಿಮಾಶಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸಲು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿತು

ಕ್ರಮೇಣ ಪುರಾಣಗಳು ಮತ್ತು ದಂತಕಥೆಗಳು ವಿವಿಧ ಮೂಲಗಳಿಂದ ಹೊರಹೊಮ್ಮಿದವು ಮತ್ತು ಆರಾಧನೆಗಳು ಮತ್ತು ದೇವತೆಗಳ ವೈವಿಧ್ಯತೆಗೆ ಕಾರಣವಾದವು, ವಿವಿಧ ದೇವತೆಗಳ ಅಪ್ರತಿಮ ಪಾತ್ರಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸಲು ನಿಧಾನವಾಗಿ ಧ್ಯಾನಶ್ಲೋಕ ಹಾಗೂ ಶಿಲ್ಪಶಾಸ್ತ್ರ ಗಳಂತಹಾ ಕೆ ಲವು ಪವಿತ್ರ ಪಠ್ಯವನ್ನು ಪರಿಚಯಿಸಲಾಯಿತು ಬೌದ್ಧಧರ್ಮ ಮತ್ತು ಜೈನ ಧರ್ಮದ ಉದಯದ ನಂತರವೂ ಧರ್ಮದಲ್ಲಿನ ಈ ಬೆಳವಣಿಗೆಗಳು ಸ್ವಲ್ಪ ವ್ಯತ್ಯಾಸದೊಂದಿಗೆ ಮುಂದುವರೆದವು. ವಾಸ್ತವವಾಗಿ, ಧಾರ್ಮಿಕ ರೂಪಗಳು ಮತ್ತು ನಂಬಿಕೆಗಳ ಮೂಲ ಮತ್ತು ಬೆಳವಣಿಗೆಗಳು ಮಾನವ ಬೆಳವಣಿಗೆಗಳೊಂದಿ ಬದಲಾವಣೆಗೊಳ್ಳುತ್ತಾ ಸಾಗುತ್ತದೆ.

ಭಾರತದಲ್ಲಿ ನಾಗಪೂಜೆ ಏಕೆ, ಹೇಗೆ ಮತ್ತು ಯಾವಾಗ ಪ್ರಾರಂಭವಾಯಿತು ಎಂಬ ಪ್ರಶ್ನೆಗೆ ವಿಸ್ತಾರವಾದ ಮತ್ತು ಸಮಗ್ರ ಪರೀಕ್ಷೆಯ ಅಗತ್ಯವಿದೆ. ಇಲ್ಲಿ, ಭಾರತದ  ನಾಗಾರಾಧನೆಗೆ  ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಕೆಲವು ಮೂಲಭೂತ ಮತ್ತು ಅತ್ಯಂತ ಅಗತ್ಯವಾದ ಮಾಹಿತಿಯನ್ನು ವಿವರಿಸಲು ಮತ್ತು ಪರೀಕ್ಷಿಸಲು ಇರುವ ಏಕೈಕ ಮಾರ್ಗವಾಗಿದೆ. ವೈದಿಕ ಯುಗದಿಂದ ಆಧುನಿಕ ಕಾಲದವರೆಗಿನ ಪ್ರಾಚೀನ ಧಾರ್ಮಿಕ ಮತ್ತು ಇತರೆ ಸಾಹಿತ್ಯದ ಹೊರತಾಗಿ, ನಾಗಪೂಜೆಯ  ವಿವರಗಳನ್ನು ಈ ಕೆಳಗಿನ ವಿವರಗಳಿಂದ ಕಂಡುಹಿಡಿಯಬಹುದು ಮತ್ತು ಒಟ್ಟಾರೆಯಾಗಿ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ನಾಗಪೂಜೆಯ ಪ್ರಾಚೀನತೆಯನ್ನು ಅರಿಯಲು  ಇದು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ . ಕೇರಳವು ನಾಗಕುಲದ ಕೇಂದ್ರಸ್ಥಾನವಾಗಿತ್ತು ಎನ್ನುವುದು ಮಾತ್ರ ಅತ್ಯಂತ ಮುಖ್ಯ ಅಂಶ.

...ಮುಂದುವರಿಯುವುದು